"Şaşırtıcı ayrıntılarla dolu olan ve Hieronymus Bosch tarafından 1494 civarında resmedilen 'Deliliğin Tedavisi' adlı eser, sözde psikiyatrik erdemleri nedeniyle uzun süredir değer verilen bir cerrahi uygulamayı temsil eder. Prensibi, hastanın kafasından bir 'delilik taşı' çıkarmaktır. Bu taş, yaşlı Brueghel'den Rembrandt'a kadar pek çok ressamı etkilemiş eser Louvre'daki 'Deli Adamın Figürleri' sergisinin kalbinde yer alıyor."

Bosch’un "Litotomi": Kafayı Kesebilmek İçin Resim Yapmak

Hieronymus Bosch'un 15. yüzyıldaki eserleri, dönemin sanatsal yaratıcılığının yanı sıra, psikolojik ve toplumsal dinamiklerine dair çarpıcı birer belge niteliği taşıyor. Özellikle "Litotomi" eseri, hem görselliğiyle hem de içerdiği derin ironiyle, çağdaş sanat eleştirmenlerinin dikkatini çekerken, okuyuculara da düşündürmek için etkin bir zemin sunuyor. Hani tarih derslerinde bir öğrenci "ben resim yapıyorum!" der ve öğretmeni “Ne yapıyorsun? Yeteneğin mi var?” diye cevap verir ya, işte burada Bosch tam da bu soruya yanıt veriyor.

Bu eserde, cerrahi bir uygulama olan delilik taşının çıkartılmasını sembolize ediyor. Ah, evet, çağdaş tıbbın “aydınlanmış” bir anlayışının çok ötesinde bir çözüm yolu! Yani, ne kadar vicdanlı bir yaklaşım? İnsanların içsel karamsarlıklarını anlamaya çalışmak yerine, basit bir taş çıkartarak sorunu kökten çözmek! Ah, ne de olsa, zihinsel karmaşalarda taş çıkarma terapisi, kolay bir yaşam felsefesi değil mi? Bosche’un eseri, izleyiciyi bu absürt sahneyi doğrudan gözlemlemeye davet ederken, derin bir ironi barındırıyor. Rahip ve keşişlerin huzurunda cereyan eden bu kanlı işlem, toplumun hastalık ve iyileşme konusundaki algısını sorguluyor.

Bosch'un "şarlatanlar" teması, eserinde dikkat çekiyor. “Usta taşı kaldırsın, benim adım Lubbert Das” yazısıyla, bu garip tedavi yönteminin ardındaki komediyi gözler önüne seriyor. "Delilik taşı"nın varlığı, hastaların başına gelen kaza ve talihsizliklerin yanı sıra, bu tuhaf tedaviye inanmanın nasıl bir toplumsal yanılsama oluşturduğunu da anlatıyor. Hani bazıları der ya, “Delilik bir özellik değil, bir hastalıktır!” Bosch ise, ironik bir biçimde, toplumu eleştirerek bu önyargının aslında bir bilgelikten uzak bir aldatmaca olabileceğini vurguluyor.

Sonuç olarak, Bosch'un "Litotomi"si sadece bir görsel deneyim sunmakla kalmıyor, aynı zamanda derin bir toplumsal eleştiri barındırıyor. Günümüz eleştirmeni olarak, bu tablonun tarihsel ve psikolojik boyutlarını değerlendirirken, izleyicilere bir ayna tutuyormuş gibi düşünebiliriz. Zamansız bir şekilde insanın zayıflıklarını, ilkel korkularını ve tedavi anlayışının evrimini gözler önüne seriyor. "Ah, bakın, çözüm bu kadar basitmiş!" dedirtiyor adeta. Ve elbette, bu ironik yaklaşımla, belirli bir dönemin psikolojik sorunlarına sunulan çözümlerin, her zaman sorgulanabilir olacağını hatırlatıyor.

Rönesans dönemi, sanatın daha doğal ve insana özgü biçimlerde tasvir edilmesine yönelik büyük bir dönüşüm yaşadı. Ancak, Bosch'un eserleri bu doğrultunun çok ötesine geçerek daha karanlık ve fantastik unsurları bir araya getiriyor. Yani, "Yavaşlayın, burası sanat!" diye haykıran bir sese dönüşüyor. "Litotomi" gibi çalışmalarında, sanatçı, doğrudan gerçekçilikten uzaklaşarak grotesk ve sembolik imgelerle dolu bir dünya yaratıyor, bu da onun zamanının dışında bir estetik anlayışa sahip olduğunu gösteriyor.

Bosch, insan psikolojisi ve sosyal yapılarla oynayarak, izleyicide hem hayranlık hem de tedirginlik uyandıran bir estetik anlayışı sergiliyor. Resimdeki rahibe ve keşiş figürlerinin ciddiyeti ile cerrahın absürt eylemi arasındaki tezat, "Burada bir gariplik var, değil mi?" hissini izleyicilere aşılıyor. Çirkinlik ve grotesk unsurlar, tam olarak toplumsal eleştirisinin önemli bir parçası.

Bosch'un canlı ve kontrast renk paleti, sahnedeki bu karmaşayı ve çelişkileri daha da derinleştiriyor. Renklerin dramatik kullanımı, izleyiciye sadece görsel bir deneyim sunmakla kalmıyor, aynı zamanda duygusal reaksiyonları

Aldatmaca, biz de bunun kafa içi bir ameliyat değil, yüzeysel bir müdahale olduğunu düşünüyoruz. Sözde bakıcı alnın üst kısmında veya kafa derisinde dikey bir kesi yaptı ve bu kesiğin ardından şarlatan akıllıca bir el çabukluğuyla küçük bir taş ortaya çıkardı. Bu şekilde değişiklik yapıldı, hasta iyileşti!

Litotomi için cerrahi aletler

Jan Sanders van Hemessen, Litotomi , 1550–1555

ahşap üzerine yağlıboya • 100 × 141 cm • Kol. Prado Müzesi, Madrid • © akg-images / Erich Lessing